Гавриил Иосифович 1925 сыл муус устар 4 күнүгэр Бүлүү оройуонун 1 Чочу нэһилиэгин Кыадаҥдатыгар төрөөбүтэ. Аҕата Уоһук Уйбаанабыс Чирээйэп революция лаппа иннинэ Үөһээ-Бүлүүтээҕи 2 кылаастаах училищены бүтэрбит. Нууччалыы ааҕар, оччотооҕуга улахан үөрэхтээх киһинэн ааҕыллара.
Ийэтэ Параскева Васильевна үөрэҕэ суох эрээри киэҥ өйдөөх-санаалаах дэлэй көҕүстээх киһи этэ. Кинилэр 1914 сыл тохсунньу 26 күнүгэр бэргэһэлэммиттэр.
1920 с. диэри Кыадаҥда нэһилиэгэ диэн суох этэ. Ону Уоһук Чирээйэп дьону көҕүлээн тэрийбитэ. Уокурук Сэбиэтигэр туруорсан Кыадаҥда Чочуттан арахсан туспа нэһилиэк буолбута.
Чирээйэптэргэ 1925 сылга Гавриил төрүөн иннинэ хас да оҕо төннүбүт. Ол иһин Туомускай Ыстапаантан Февронья диэн кыыс оҕону ииттэ ылбыттар. Онтон Ганя уонна Паша төрөөбүттэрин кэннэ Кеша Семенов диэн тулаайах оҕону ииттибиттэр.
Аҕалара Уоһук Уйбаанабыс 1934-36 сс. «Пиэрибэй маай» колхуос бэрэссэдээтэлэ этэ. Ити сылларга колхуос 20 га ыһыыттан 16-17-лии центнер сэлиэһинэй бурдугу хомуйан Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кытта сылдьыбыттааҕа.
Дьон кыракый Ганяны «Хаабы» диэн таптаан ааттыыллара. Кини Чочу 4 группалаах оскуолатыгар үөрэммитэ. Адьас кыратыттан үлэҕэ буһан –хатан, туохха бары боччумнаахтык сыһыаннаһар үөрүйэхтэммитэ. Сайын от хомууругар, бурдук быһыытыгар үлэлэһэрэ. Аҕа саастаах дьон бу сэмэй, көрсүө майгылаах уол, оҕо сааһыттан оттомнооҕун, тыла-өһө дьоһуннааҕын, үлэни-хамнаһы сэргиирин бэлиэтии көрөллөрө.
Уолчаан бэйэлэрин кэмнэригэр бастаан иһэр өйдөөх-санаалаах дьон ортотугар иитиллэн, олох сайдыыта диэн тугун, ол суолтатын кыра сааһыттан өйдүү улааппыта, бэйэтин билиитин дьаныардаахтык үрдэтинэр идэлэммитэ. Кини олоххо киэҥ, дириҥ көрүүлээх, үрдүк общественнай өйдөөх уонна эҥкилэ суох суобастаах ураты үлэһит киһи буола үүнэр сорох төрүттэрэ итиннэ уурулуннахтара…
Гавриил 17 сааһыгар үөрэхтээх киһи буолан. үлэтин аан бастаан 1942 сыллаахха Бүлүү куоратын орто оскуолатыгар математика уонна байыаннай дьыала учууталынан саҕалаабыта. Эдэр киһи 1943 сыл ыам ыйыгар Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэриигэ ыҥырыллан Кыһыл Армия 17-с Забайкальскай фронун 28-с дивизиятын 1047-с стрелковай полкатыгар эрдээхтик сулууспалаабыта. Дойдутугар бэриниилээх армеец 1944 сыллаахха ССКП чилиэнигэр киирбитэ. 1945 сылга милитаристыы Япония Квантунскай армиятын урусхаллааһыҥҥа кыттыбыта.
Сэрии кэнниттэн Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспатын салгыы хаалбыта. Бу кэмҥэ уокурук политуправлениетын иһинэн марксизм-ленинизм университетын бүтэрбитэ. Эт-хаан, өй-санаа өттүнэн толору сиппит, салайар үлэҕэ бэлэмнээх ыччат дойдутугар 1950 сыллаахха эргиллэн кэлэн өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар ылыллыбыта. 1951-1953 сылларга Саха АССР үөрэҕин министиэристибэтин каадырга салалтатын начальнигынан, министри солбуйааччынан үлэлээбитэ. Үлэтин быыһыгар экстернат көрүҥүнэн Дьокуускайдааҕы педагогическай институт историяҕа салаатын бүтэрбитэ. Салгыы партийнай оскуолаҕа киирэн 2 сыл үөрэммитэ.
1953 сылтан киэҥ көрүүлээх, дириҥ толкуйдаах эдэр салайааччыны республика салалтата партийнай үлэҕэ анаабыта. Бастакы икки сыл партия обкомун оскуолалары кытары үлэҕэ отделын инструкторынан(1953-55сс.), салгыы үс сыл партия Үөһээ Бүлүүтээҕи райкомун иккис сэкирэтээринэн (1955-58 сс.) үлэлээбитэ. Кини ылсыбыт дьыалатыгар үрдүк бэриниилээх сыһыанын көрдөрөн, уопутуран 1958 сыллаахха олус эппиэттээх дуоһунаска – партия обкомун пропагандаҕа уонна агитацияҕа отделын салайааччытын солбуйааччытынан анаммыта. Салгыы партия обкомун оскуолаларга уонна наукаҕа отделын сэбиэдиссэйинэн (1959-1961сс.), Обком сэкирэтээринэн (1961-1963 сс.), идеология отделын сэбиэдиссэйинэн (1963-1965 сс.) таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
Гавриил Иосифович үлэтин саамай эппиэттээх кэрчик кэмэ-1965 сыл алтынньы ыйтан ССКП Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкирэтээринэн ананан үлэлээһинэ буолар. Бу үрдүк дуоһунаска 17 сыл устата республиканы сатабыллаахтык салайан Сахабыт сирин сайдыы суолугар бигэтик киллэрбитэ.
Бастатан туран, бу кэмҥэ промышленность балысханнык сайдыбыта. Гавриил Иосифович республика сайдар суола сиртэн хостонор баайга сытарын чопчу өйдөөн бу хайысхаҕа үлэ көдьүүһүн үрдэтэр суоллары тобулбута. Саха сирин геологияҕа управлениета бүтүн союз үрдүнэн саамай улаханнара буоларын ситиспитэ. Олох кылгас кэм иһигэр саҥа куорат Нерюнгри, алмаас хостонор Мирнэйигэр хайаны байытар бөдөҥ фабрика, үлэһиттэр олорор Айхал, Удачнай бөһүөлэктэрэ тутуллубуттара. Дьокуускайдааҕы, Нерюнгритааҕы ГРЭС, Бүлүүтээҕи ГЭС, Удачнайдааҕы алмааһы байытар фабрика, Соҕурууҥу чох комплекса курдук улахан промышленнай объектар, Тында-Беркакит тимир суола, Кыһыл-сыыр, Мастаах–Дьокуускай–Покровскай–Бэстээх магистральнай газопровод тутуллубуттара. Салгыы тимир суолу Дьокуускайга тиэрдии, Саха сирин соҕуруу өттүгэр дойду металлургическай базатын тутуу, кыһыл көмүс руданы хостуур Нежданинскайдааҕы хайаны байытар комбинаты тутуу курдук мэҥэ бырайыактар былааннаммыттара.
Киэҥ көрүүлээх дэгиттэр салайааччы 1972 сыллаахха экономическай наука кандидатыгар диссертацияны ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Республика олохтоохторун олорор усулуобуйаларын тупсарарга тыа хаһаайыстыбатын, үөрэҕирии, наука, доруобуйа харыстабылын салааларын сайыннарар кэскиллээх былааннары ылынан, бигэргэтэн олоххо киллэрэр үгүс үлэни сүрүннээбитэ.
Ити курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, экономическай наука кандидата, муударай салайааччы Гавриил Иосифович Чиряев Республиканы 17 сыл устата сайдыыга салайан кэлбитэ. Сүдү үлэтэ норуотунан, дойду салалтатынан сыаналанан ССРС Үрдүкү сэбиэтигэр депутатынан 4 төгүл (VII-X), онтон Саха АССР үрдүкү сэбиэтин депутатынан 6 төгүл (V-X), ССКП съезтэрин делегатынан 5 төгүл (XXIII-XXVI) талыллан республика интэриэһин туруорсан кимиэллээхтик үлэлээбитэ көрдөрөр. Онтон XXIII-с съезкэ ССКП Киин комитетын чилиэнигэр кандидатынан, XXIV-XXVI съезтэргэ комитет чилиэнинэн талыллыбыта кини салайааччы быһыытынан дойду таһымыгар үрдүктүк сыаналанарын туоһулуур.
Гавриил Иосифович сиргэ кэлбит аналын толорон, олоҕун доҕоро Зинаида Гаврильевналыын ыал буолан, икки кыыс, биир уол оҕолонон дьоһун олоҕу олорбуттара.
Киэн туттар биир дойдулаахпыт, бөдөҥ салайааччы Гавриил Иосифович Чиряев олоҕо – норуотугар, эдэр көлүөнэ ыччакка холобур буолар чаҕылхай олох. Кини төрөөбүт дойдутун уоттаах сэриигэ көмүскээбит хорсун быһыыта, чөлүгэр түһэрсибит ыарахан үлэтэ, балысхан сайдыыга сирдээбит үтүөтэ, бар дьонугар муҥутуур кыһамньыта үйэлэртэн үйэлэргэ ахтылла туруохтун!
Луиза Кононова, киин библиотека кыраайы үөрэтиигэ кылаабынай бибилэтиэкэрэ
∗ Туһаныллыбыт литература:
— К. С. Чиряев оҕо эрдэҕинээҕи олоҕуттан бэлиэтээһиннэр / Кэскил. — 2005. — Олунньу 22 к.;
— Губарев В. Чиряев Гавриил Иосифович – великий сын своего народа / В. Губарев. — Текст : электронный // Sakhaday.ru : [сайт]– URL: https://sakhaday.ru/news/chiryaev-gavriil-iosifovich-velikiy-syn-svoego-naroda (дата обращения: 03.04.2024)
