Күндү ааҕаачылар, Ленинскай Комсомол 100 сылынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин!

Бүлүү Комсомолун историятын биир трагическай түгэнин — 1922 сыл муус устар 18 күнүгэр Бүлүү улууһугар Хохочой сиригэр 19 киһилээх В. Шатаев этэрээтэ бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэспитин,17 комсомол туһунан ааҕаргытыгар ыҥырабын.




Хохочой геройдара кимнээхтэрий?

1922 сыл кулун тутар ыйыгар Бүлүү уокуругун үрдүнэн, ол иһигэр Бүлүү куо­ратыгар, суостаах кэм үөскээбитэ, Мастааҕынан, Кэбээйинэн үрүҥ бандьыыттар күөрэйбиттэрэ.

Канин баһылыктаах баанда Орто-Бүлүү сиригэр тиийбитэ. Кини 170-ча киһилээҕэ.

Партия уокуруктааҕы комитетын уонна уокурук военкомун дьаһалларынан, Бүлүү куоратыттан Н. И. Снитко командирдаах кыһыл этэрээтэ Канины утары тахсыбыта. Канин баандата Орто Бүлүү киинин Хампаны ылан олороро. Кыһыл этэрээтэ Хампаҕа 15 биэрэстэ чугаһаабыта. Ол иһэн өстөөх разведкатын көрсүбүтэ. Онтон биир бандьыыты билиэн ылбыта. Канин этэрээтэ куораттан кыһыл сэрииһиттэр тахсан иһэллэрин билэн олорорун, олору төгүрүйэн ылан кыдыйан баран, бэрт тургэнник Бүлүү куоратыгар ыган киирэргэ оҥосторун билиэҥҥэ түбэспит бандьыыттан билбиттэрэ. Снитко этэрээтэ Хампаттан чугуйбута. Кырдьаҕас байыаһын Василий Саввич Сивцевы куоракка атаарбыта.

Василий Сивцев тугу билбитин барытын куоракка тиийэн кэпсээбитэ. Сарсыныгар 17 буолан Снитко этэрээтигэр көмөҕө тахсыбыттара. Олор ортолоругар 6 ЧОН байыастара, 11 үөрэх оҕолоро — комсомолецтар этилэр. Этэрээт командирынан В. А. Шатаев анаммыта.

Бандьыыттар ити күн, муус устар 17 күнүгэр, Хохочой күөл кытыытынааҕы киһи уҥуохтарыгар уонна Маппый диэн сиргэ суол таһынааҕы харыйа тумуһахха xopҕойон, кыһыл этэрээтэ кэлэрин кэтэһэн сыппыттара.

Түүн ортотун  саҕана Василий Александрович Шатаев командирдаах 17 комсомолецтар Хохочойго тиийэн кэлэллэр. Бандьыыттар тоһуур оҥорбуттара буолуо диэн кинилэргэ санаа да суоҕа. Бинтиэпкэ­лэрин сыарҕаларыгар уурунан баран, уку- суку айаннатан испиттэрэ.

Тумуһаҕы төлө түһэн, этэрээт күөл мууһугар киирэн кэлбитэ. Бастакы аттаахтар уҥуоргу caҕaxxa чугаһаан эрдэхтэринэ, эмискэ айдаан буолар. Киһи уҥуоҕар саһа сыппыт бандьыыттар субу кэлбит дьону ытыалыыллар. Өстөөхтөр бастакы буулдьаларыттан 10 комсомолец охтор. Ордубут 7 киһи бинтиэпкэлэрин үөһэ түһэн өстөөххө хардарсыбытынан бараллар. Сотору биирдэстэрэ ыараханнык бааһырар. Ол да буоллар ытыалаһа сытан өлбүтэ.

Атыттар, кинилэри баһыйар күүһү кытта утарсар кыахтара суоҕун билэн, куотарга күһэллибиттэрэ. Олортон икки байыас үрүҥнэр иккис  тоһуурдарыгар түбэспиттэрэ. Икки комсомолец ырааппыттарын кэннэ, бандьыыттар суолларын ирдээн булбуттара. Олору кытта ытыалаһыыга биирдэрэ эмиэ  өлбүтэ. Оттон Бирюков, ат үрдүттэн ытыалаһа-ытыалаһа, Ньыла днэн сиргэ куотан тиийбитэ. Кинини бандьыыттар буулдьата бүппүтүн эрэ кэннэ туппуттара…

Сивцев В. С. бастакы ытыалаһыы үгэнигэр ыараханнык таптарбыта: өстөөх буул­дьата агдатын курдаттыы көтөн тахсыбыта. Сивцев хаана сүүрэрин таҥаһынан бүөлүү анньан тохтоппута уонна атын быһа биэрэн куоппута. Кини сиһинэн түһэн, Бөкчөҥөө сиринэн, Бүлүү куоратыгар тиийбитэ, Хохочойго туох буолбутун тыллаабыта.

Оттон Н. А. Борисов Tyopa-Күөлгэ Снит­ко  этэрээтигэр түбэһэ түспүтэ. Комсомолецтары кыргыбыт Конон Никифоров баан­дата ол түүн «хааннаах ыһыаҕы» тэрийбитэ. Өлбүт оҕолор таҥастарын халаабыттара, өлүктэрин араастаан сэймэктээбиттэрэ. Ол сырыттахтарына Снитко этэрээтэ тии­йэн кэлбитэ. Кыһыл партизан Афанасий Шамаев (Луоппар) биир ытыынан икки  бандьыыты сууһарбыта. Өстөөх үгүс киһитин сүтэрэн атах балай куоппута. Канин баандата Бүлүү куоратыгар кимэн киирэр былаана тохтубута.

Хохочой геройдара кимнээхтэрий? Кинилэр суолларын ирдиэҕиҥ! Матырыйаалы хомуйда хаһыат штаты таһынан корреспондена, үлэһиттэр Депутаттарын Бүлүү куораттааҕы Советын исполкомун председателэ Егор Макарович НИКИФОРОВ.


ШАТАЕВ ВАСИЛИЙ

ВАСИЛИЙ ШАТАЕВ Алтайскай кыраайтан төрүттээх армияҕа хас да сыл сулууспалаабыт кһи этэ. Кини Саха сиригэр 1922 сыллаахха кэлбитэ. Бүлүү куоратын гарнизонун начальнигын көмөлөһөөччүтүнэн анаммыта.

Муус устарга Орто-Бүлүүгэ тахсыбыт Н. И. Снитко этэрээтигэр көмөҕө барбыта. Кини       17 киһиттэн тэриллибит этэрээккэ командирынан анаммыта. Өстөөх соһутан ытыалаабыта. Онон тэрээһиннээх утарсыыны оҥорор кыах суох буолбута. Хорсун командир тииккэ сөрүөстэн туран, өстөөҕүн утары бэстилиэтинэн ытыаласпыта. Василий Шатаев Саха сирин норуот дьоллоох олохторун туһугар геройдуу охсуһан охтубута.

Е. НИКИФОРОВ


ИВАНОВ НИКИФОР ИННОКЕНТЬЕВИЧ (Хандыы)

Н. И. ИВАНОВ (Хандыы) 1901 сыллаахха Бүлүү оройуонугар Тылгыны нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Никифор убайа Никита Иванов 1921 сылтан РКП(б) чилиэнигэр киирбитэ. Никифор Бүлүү куораттааҕы церковнай-приходской уонна начальнай училищены бүтэрэн, 1920—1921 сыллардаах үөрэх дьылыгар Далыр оскуолатыгар учууталынан анаммыта.

Никифор Иванов 1921 сыл саҥатыгар диэри бэйэтин баҕатынан Тылгыны нэһилиэгэр райкомҥа суруксуттаабыта.

1917 сыллаахха Никифор төрөппүт аҕата өлбүтэ. Аҕата өлөрүгэр киниэхэ 200 сүөһүнү хаалларбыта, ону уол ылбатаҕа, аккаастаммыта. Аҕатын тоҕус хостоох дьиэтигэр оскуола астарбыта.

Бырааттыы Ивановтар аныгы олох бөҕөргүүрүгэр күүстэрин, харыстаа-батахтара. 1 Үөдүгэй уонна Тылгыны нэһилиэктэригэр советскай былаас иһин киэҥ агитацияны тэрийэллэрэ.

Ол сылдьан Никифор Иванов 1922 сыл кулун тутар саҥатыгар уезтааҕы военкоматтан бэбиэскэ туппута. Төрөөбүт Тылгынытыттан арахсан, бандьыыттары утары oxcyhapгa саа-саадах ылбыта Кыһыл дружинаҕа киирбитэ, 17 комсомолецтары кытта Хохочойго бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэспитэ.  Иванов Василийы кытта иккис тоһуурга билиэҥҥэ түбэспиттэрэ. Бандьыыттар кинилэри Хампаҕа аҕалан сордоон –муҥнаан баран ытан өлөрбүттэрэ.


ВАСИЛЬЕВ ГЕОРГИЙ НИКОЛАЕВИЧ

Георгий Васильев Мастаах улууһун Кыргыдай  нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Мастаах оскуолатыгаручууталлыы сылдьан интернат аспыт, оннодьадаҥылар оҕолорун мунньан үөрэппитэ. Советскай үлэҕэ бары күүһүн биэрбитэ.

1921 с .олунньутугар улуус бастакы комсомольскай ячейката тэриллибитигэр, ячейка секретарынан талыллыбыта. Үрүҥ баанда быгыалаабытыгар , бандьыыттары утары агиатционнай үлэни ыыппыта.


КОРЖ ГРИГОРИЙ АНДРЕЕВИЧ

Г. А. КОРЖ 1900 сыллаахха Украинаҕа Харьковскай уобаласка  төрөөбүтэ. Гришаны аҕата Андрей Корж Харьков куоракка агроном үөрэҕэр ыыппыта.

Григорий, агроном идэтин ылаат, Иркутскай уобаласка үлэҕэ анаммыта. Онно сылы кыайбат кэмҥэ үлэлиирин кытта Саха сиригэр ыыппыттара. Ити 1920 сыл бэс ыйыгар этэ. Эдэр уол уһук хоту дойду тыйыс айылҕатын кытта күөн көрсүөн баҕарбыта, Верхоянскайга үлэлииргэ сөбүлэммитэ.

1922 сыллаахха Верхоянскайга Бочкарев баандата ааннаабыта. Григорий Андреевич Корж советскай былаас өстөөхтөрүн утары кыргыһыыга туруммута. Ол сылдьан А. Кугаевскай, А. Кралин, И. Васильев, М. Потапова курдук опыттах, партизаннары, хорсун сэрииһиттэри кытта доҕордоспута. Кинилэрдиин, бандьыыттартан куотан, сиһинэн быһа түһэн, Бүлүү куоратыгар кэлбиттэрэ. Аара хас да төгүл бандьыыттар этэрээттэригэр түбэһэ сылдьыбыттара, ол да буоллар кинилэргэ мүччү тут-таран испиттэрэ. Григорий Корж уонна М. Потапова Бүлүү олохтоох гарнизонугар хаалбыттара. Ол сылдьан Г. Корж, В. А. Шатаев этэрээтигэр киирсэн, Хохочойго баҕа өттүнэн тахсыспыта.

Е. НИКИФОРОВ


ВИНОКУРОВ НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ

НИКОЛАЙ ЕГОРОВИЧ ВИНОКУРОВ 1905 сыллаахха Үөһээ-Бүлүү оройуонугар Мэйик нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини аҕата Виноку­ров Егор (Тоҕойуута Дьөгүөссэтэ) диэн дьадаҥы киһи этэ. Ийэтэ бу Коляны тө- рөөбүтүгэр хаана баран өлбүтэ.

Николайы эдьиийэ Өрүүнэ ииппитэ. Өрүүнэ аҥардас, оҕото суох этэ. Онон Коля төрөппүт ийэ тапталын билбэтэҕэ. Аҕата да кинини олус оҕорҕооботоҕо.

Коля убайдара Семен уонна Петр Вннокуровтар (Өкөстөөн уолаттара) диэн кыра үөрэхтээх дьоннор бааллара. Ол дьоннор, Өрүүнэни сөбүлээннэр, Далырга аһыллыбыт оскуолаҕа Коляны үөрэххэ бэрдэрбиттэрэ. Коля улахан дьоҕурдаах оҕо буолан биэрбиттэрэ. Далыр, Үөһээ-Бүлүү оскуолаларын бүтэрэн, 1921 -1922 сыллардаах үөрэх дьылыгар Николай Бүлүүтээҕи иккис ступеннаах оскуолаҕа киирбитэ.

Сайын аайы үөскээбит сиригэр Мэйиккэ тиийэрэ, сиэдэрэй айылҕалаах Мунду күөл эҥэригэр күүлэйдиирэ. Ол сылдьан ииппит ийэтигэр Өрүүнэҕэ от оттоон биэрэрэ, кыстык маһын бэлэмнээн барара.

Николай сылдьар быһыытынан киһиэхэ барытыгар таптатара, күүһүн, сытыытын эмиэ хайгыыллара.

Николай Винокуров 1920 сыллаахха  комсомолга киирбитэ. «Саҥа олоҕу көмүскүүр түгэн тирээтэҕинэ, дууһабын да толук уурарга бэлэммин»,- диэн  сайабылыанньатыгар суруйбута. Ол тылын кини бэйэтин олоҕун тиһэх күннэригэр диэри толорбута.

Хохочойдооҕу  тоһуурга түбэһэн ытыалаһан иһэн, Николай тоҥуу хаарынан куоппута. Кинини сэрии буоллаҕын иккис күнүгэр Федот Васильев (Экчээн) диэн киһи былах тиэйэи иһэн көрсө түспүтэ. Нико­лай туох буолбутун кэпсээбитэ. Онтон: «Миигин саһыар, куоракка ыыт»,—диэн көрдөспүтэ.

Федот дьадаҥы киһи этэ. Ити ынырык сураҕы истэн, сүрэҕэ ытырбахтаабыта, уолу олус аһыммыта. Сонно тута Николайы Бөтүҥ диэн сиргэ илдьэн, эмиэ дьадаҥы Прокопьев (Бэччэс) диэн киһиэхэ саһыарбыта.

Ити икки ардыгар бандьыыттар билэ охсубут этилэр, Николайы ол ыалтан кэлэн тутан ылбыттара. Кинини Хампаҕа илдьибиттэрэ. Онно доппуруостуу сатаабыттара да, Николай өстөөхтөрүгэр тугу да эппэтэҕэ. Онно бандьыыттар ки­нини ытан өлөрбүттэрэ.

Үөһээ-Бүлүү оройуонун маҥнайгы хорсун комсомолецтарыттан биирдэстэрэ Николай Винокуров советскай былаас көмүскэлигэр геройдуу охсуһан өлбүтэ.

Е. НИКИФОРОВ


ПОПОВ СОФРОН ДМИТРИЕВИЧ

Софрон ПОПОВ 1904 сыллаахха Бүлүү куоратыгар төрөөбүтэ. Аҕата Дмитрий Парфеньевич советскай былаас иһин охсуспут киһи этэ. С.М. Аржакову кытта ыкса доҕордоһор, Дмитрий Парфеньевич 1918 сылтан ыла хас да сыл судьуйалаабыта уонна ревкомҥа үлэлээбитэ.

Софрон Бүлүү куоратын урукку начальнай училищетыгар үөрэнэ сылдьан, 1921 сыллаахха Ыччат Коммунистическай Союһугар – комсомолга чилиэниэн киирбитэ.Кини үчүгэйдик үөрэнэрэ. 1921 сылтан ыла урогун кэнниттэн байыаннай үөрэххэ кыттара, пулеметунан уонна  бинтиэпкэнэн ытарга, гранатаны быраҕарга үөрэммитэ.

1922 с. муус устар 16 күнүгэр Софрон киэһээҥҥи байыаннай үөрэҕин кэнниттэн дьиэтигэр кэлбэтэҕэ. Ити Бүлүүгэ байыаннай бэрээдэк биллэриллибит кэмэ этэ, онон төрөппүттэрэ оҕолоро тоҕо сүппүтүн сэрэйэ санаабыттара…

Үс хонон баран Дмитрий Парфеньевич Попову байыаннай комиссариат дьиэтигэр ьҥыртаран ылбыттара. Кини онно тиийэн ынырык сураҕы истибитэ: Софрон Хохочойго бандьыыттар тоһуурдарыгар тубэһэн хорсуннук охсуһан өлбүтэ.

Муус устар 20 күнүгэр Бүлүү куоратыгар 17 комсомолецтары көмүү буолбута. Үрүҥ бандьыыттар эдэркээн оҕолору киһи билбэт гына сэймэктээбиттэриттэн дьон улаханнык уордайбыта. Ол хомолтолоох күннэртэн Д.П. Попов олорор дьиэтин анныгар оҥкучах хаһан, буульда кутар, саа өрөмүөннүүр сир оҥорбута. Кыһыл сэрииһиттэр өстөөҕү сууһарар ботуруоннара онно иитиллэр буолбута.

Софрон өлөрүгэр хаалбыт бырааттара – Костя Попов, Дима Попов Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ немец фашистарын утары охсуһа сылдьан өлбүттэрэ. Балта уонна быраата билигин Бүлүү куоратыгар олороллор. Софрон төрөөбүт дьиэтэ билигин да Бүлүү куоратыгар турар.


ИВАНОВ ВАСИЛИЙ

Василий ИВАНОВ (Абарай) 1900 сыллаахха Бүлүү оройуонугар Элэмтэ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини Семенова диэн тулаайах     ийэлээҕэ. Ийэтин убайдара Егор уонна Михаил Семеновтар дьадаҥы дьоннор этилэр.  Василий таайдарыгар Мээкиндэ, Нуучча Күндэтэ диэн сирдэринэн батыһа сылдьан, балыгынан иитиллэн улааппыта.

Василий 1921 сыллаахха Бүлүү куоратыгар киирбитэ. Батараактар союзтарыгар үлэлээбитэ, комсомолга ылыллыбыта. Ол кэмнэргэ олох төһө да кытаанаҕын иһин сытыы, дьоҥҥо эйэҕэс уол араас үлэлэргэ кыттан,кыаммат ийэтигэр, кыра да буоллар, таҥнар таҥаһынан, иһэр чэйинэн көмөлөһөрө.

1921 сыл бүтэһигэр кыһыл дружинаҕа киирбитэ. Хохочойдооҕу тоһуурга түбэһэн, ытыалаһан иһэн, бандьыыттар ыган киирбиттэригэр Никифор Иванову кытта бииргэ куоппуттара. Василий улааппыт Мээкиндэтин диэки барар санаалааҕа. Ол иһэн Маппый диэн сиргэ иккис тоһуурга түбэспиттэрэ. Бандьыыттар ытыалыылларын кытта, уолаттар халыҥ хаарга чопчу түһэ сытан, ботуруоннара  бүтүөр диэри ытыалаһаллар. Буулдьалара баранан куотан эрдэхтэринэ, бандьыыттар соллоҥноох буулдьалара эдэр сэрииһиттэри сиппитэ.


КОРЯКИН СЕРГЕЙ ЛЕОНТЬЕВИЧ

Сергей Корякин төрөппүттэрэ Бүлүү уокуругар Уотту нэһилиэгэр Майабыл диэн күөлгэ олорбуттара. Бэрт аҕыйах ынах сүө- һүлээх, икки аттаах этилэр. Леонтий оҕонньор үс уолун, ол иһигэр Сергейи, кытта Тыымпыкаан уонна Майабыл диэн күөллэргэ  от сирдэхтэрэ.

Сергей 1905 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини Бүлүү куоратын II ступеннаах оскуолатын бүтэһик кылааһын 1921—1922 сыллардаах үөрэх дьылыгар бүтэриэхтээҕэ. 1921 сыл ахсынньы ыйга Сергей Корякин ЫРКС (комсомол) чилиэнигэр киирбитэ. Аҕата:«О5ом, саҥа үйэ киһитэ, саҥалыы олорорго кыһанарыҥ үчүгэй. Билиҥҥи бэйэҥ тэҥнээхтэргиттэн хаалсыбат курдук үөрэн уонна үлэлээ»,— диирэ. Сергей, кырдьык, саҥа олоҕу өстөөхтөртөн көмүскүүргэ толору санаалааҕа.

Комсомолец С. Корякин Шатаев этэрээтигэр кыттан Орто-Бүлүүгэ тахсар буолбутуттан олус үөрбүтэ. Ити кини байыаннай балаһыанньаҕа аан маҥнайгы сүрэхтэниитэ этэ.


АРТЕМЬЕВ ИВАН ТИМОФЕЕВИЧ

ИВАН ТИМОФЕЕВИЧ АРТЕМЬЕВ 1920 сыллаахха аттаах армия сэриитигэр кыттан, генерал Врангель контрреволюционнай сэриилэрин үлтүрүтүспүтэ. Оччолорго кыһыл гвардеец 24 саастааҕа.

Иван Артемьев Амма оройуонугар төрөөбүт — үөскээбит киһи этэ. Онон кини Врангели үлтүрүтүү кэнннттэн ЧОН (оһуобай сорудахтаах чаас) сэриилэрин кытта 1921 сыллаахха Якутскайга кэлбитэ. Ки­ни 360 стрелковай полк 1 батальонугар сулууспалаабыта. Нөҥүө сылыгар Бү­лүү уеһыгар тиийбитэ. Иван Тимофеевич Артемье­вы Мастаахха буолбут сэ- риигэ ыыппатахтара. Кини байыаннай дьыаланы билэр буолан, куоракка комсомолецтары байыаннай үөрэххэ үөрэтэ хаалбыта.

Ол сылдьан Орто-Бүлүүгэ Н. И. Снитко этэрээтэ көмө көрдөөбүтүн туһунан истибитэ. Итини билэн ба­ран, миигин ыытыҥ диэн хаста да көрдөспүтэ. Ону командование ылынарга тиийбитэ.

Сергей Леонтьевич Коря­кин, Иван Тимофеевич Ар­темьев, син-биир атыттар курдук, өстөөҕү кытта хорсуннук охсуһа сылдьан өлбүттэрэ. Кинилэр сырдык образтарын ыччат хаһан да  умнуо суоҕа.

Е. Никифоров


 БОРИСОВ НИКОЛАЙ АЛЕКСЕЕВИЧ

Н. А. БОРИСОВ 1901 сыллаахха Өлүөхүмэ оройуонугар төрөөбүтэ. Николай Алексеевич төрөппүттэрэ оччотооҕуга сэниэ бааһынайдар этилэр. Бурдук ыһыытынан дьарыктаналлара уонна сүөһү иитэллэрэ. Кини аҕата Алексей 1911 сыллаахха өлбүтэ. Онтон ыла хаһаайыстыба баһылыга Николай буолбута. 18 саастаах уолчаан Өлүөхүмэҕэ Колчак былааһын суулларарга активнай кыттыыны ылбыта.

Борисов 1920 сыллаахха Кыһыл Армияҕа ыҥырыллар. Ити сыл балаҕан ыйыттан Бүлүү куоратыгар сулууспалаабыта. 1922 сыллаахха Бүлүү уокуругар байыаннай балаһыанньа биллэриллибитэ. Николай Мастаахха бандьыыттары кытта икки төгүллээх сэриигэ кыттыбыта. Ол кэнниттэн Хохочойго бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэһэн баран, кини тыыннаах ордубута.

Николай Борисов ыҥыыр атынан обуос кэннигэр испитэ. Тоһуйан сытар бандьыыттар кини атын бастакы ытыалааһыннарын үгэнигэр охторбут-тара. Уол сатыы иннин хоту сүүрбүтэ. Онтон өйдөммүтэ, бандьыыттар тоһуурдара уһун сиринэн тайаан сытар эбит. Саа уота, кыһыл лиэнтэни субуйа тардыбыт курдук, субуллан олороро.

Томскай улаханнык табылла сытарын Борисов көрбүтэ. Доҕоругар көмөлөһөөрү гыммыта да, анарааҥыта турар кыаҕа суох сытара… Борисов өстөөхтөрүн утары үс обойманы таһаарбыта. Ити турдаҕына биир бандьыыт субу кэлэн, кинини булт саатынан ытан хабылыннарбыта. Кини дьолугар, хата, таппатаҕа.

Борисов бандьыыттар тоһуурдарын ааһа түһэн, биир ат турарын тутан ылбыта. Онтун үрдүгэр түһэн, иннин хоту ойуппута. Бандьыыттар кэнниттэн эккирэтэн көрбүттэрэ да, сиппэтэхтэрэ.

Туора-күөлгэ киирэн истэҕинэ: «Стой, кимҥиний!?» — диир саҥа иһиллэр. Өйдөөн көрбүтэ, Николай уруккуттан ыкса доҕоро кыһыл армеец Илья Петрович Староватов  эбит. Итиннэ Н. И. Снитко этэрээтэ штабтанан олороро. Хохочойго алдьархай буолбутун истээт, кыһыл этэрээтэ онно тиийэ охсорго хомуммута. Тиийэллэригэр бандьыыттар хомунан бүтэн эрэр этилэр. Кыһыллар өстөөххө өмүтүннэрэн уоту аспыттара. Икки өттүттэн ытыалаһыы саҕаланар. Өстөөхтөр 19 киһилэрин сүтэрэн, атах балай куо-тарга күһэллибиттэрэ.

Н. А. Борисов бойобуой доҕотторун иэстэһэн, ити кыргыһыыга харса суох киирсибитэ. Кини онтон салгыы Бүлүү куоратын оборонатыгар, Чуондулуга буолбут сэриигэ уонна разведкаларга сылдьыталаабыта.

Николай Алексеевич Борисов Бүлүүгэ советскай былааһы бүтэһиктээхтик бөҕөргөтүһэн баран, ити дьыл күһүнүгэр Строд этэрээтин кытта, Якутскайга төннүбүтэ. Н. А. Борисов биһиги кэккэбититтэн өлөн туораабыта аҕыйах сыл буолла.


ТИМОФЕЕВ ВЕНИАМИН ГРИГОРЬЕВИЧ

Вениамин 1905 сыллаахха Бүлүү уокуругар, Сунтаар улууһугар Нөөрүктээйи нэһилиэгэр, төрөөбүтэ. Кини ийэтэ бан-дьыыт атамаана Павлов кыыһа, аҕата Павел Тимофеев диэн баай киһи этэ.

Андрей Павлов диэн бандьыыт аҕатыттан, атырдьах салаатын курдук, арахсыбыт биллэр советскай үлэһит, кыһыл партизан, советскай былааска улахан бэриниилээх киһи баара. Кини аатын Сунтаар орто оскуолата сүгэр. Андрей Павлов быраатын Вениамины саҥалыы быһыыга-майгыга ииппитэ. Советскай былааһы сөбүлээбэт төрөппүттэриттэн, аймахтарыттан ыраатыннаран, Бүлүү куоратыгар, кил-лэрэн үөрэттэрбитэ. Вениамин начальнай училищеҕа үөрэнэ сылдьан, 1921 сыллаахха комсомолга киирбитэ.

Баара эрэ уон сэттэтигэр сылдьан Вениамин Тимофеев саҥа үйэ кэс-килин, коммунистическай партия политикатын табатык өйдөөбүтэ, советскай тутулу илиитигэр саа тутан көмүскэспитэ.

Намыһах уҥуохтаах гынан баран, модьу-таҕа көрүҥнээх, доруобай уол үүнэн испитэ. Саамай үгэнигэр сылдьан, өстөөхтөрү утары охсуһуу хо-нуутугар Хохочойго геройдуу өлбүтэ.


ПОПОВ ПЕТР ГЕОРГИЕВИЧ

Петр Герасимович Попов 1906 сыллаахха уруккута Хочо улууһугар (билигин Сунтаар оройуонугар) Хадан нэһилиэгэр сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Аҕата Георгий Попов 1918 сыллаахха, советскай былаас биэрбит дьолун билэн баран, өлбүтэ. Петя Тойбохой биир кылаастаах начальнай оскуолатын бүтэрбитэ. 1920 сыллаахха Бүлүү куоратыгар үөрэнэ киирбитэ. Ити сыл комсомолга ылыллыбыта, общественнай үлэҕэ кыттыбытынан барбыта. Петя үчүгэйдик үөрэнэрэ, олус сэмэй этэ. Биллиилээх краевед

П. X. Староватов Петяны атын оҕолортон чорбото сыаналыыра. Уол математиканы олус сөбүлүүрэ. Оччотооҕу кылаас сурунаала көрдөрө-рүнэн, Петя «үчүгэй» уонна «туйгун» сыаналарынан үөрэммит.

Оҕолору патриотическай, революционнай өйгө-санааҕа иитэргэ анаан, оскуолаҕа илиинэн суруллар сурунаал таһаарыллара. «Бүлүү ыччата, өс-төөҕү утары өргөскүн сытыылаа!» диэн ыҥырыылаах, «Советскай былаас — бэйэбит былааспыт» диэн сытыы тыллаах ыстатыйалар суруллаллара. Петя олору редакциялаһара.

 Итинник чаҕылхай киһи үүнэн иһэн, социализм кыр өстөөхтөрүн илиилэриттэн эмиэ Хохочойго өлбүтэ.


СИВЦЕВ ВАСИЛИЙ САВВИЧ

ВАСИЛИЙ САВВИЧ СИВЦЕВ (Суордаайы) 1875 сыллаахха Бүлүү уокуругар Орто-Бүлүү улууһугар бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Советскай былаас буолуон иннинэ Бүлүү куоратыгар киирбитэ. Ол сылдьан кы-рааскаһыт уонна мас ууһун идэтин баһылаабыта. Баайдар көлөһүннээһиннэрин ити сылларга этинэн-хаанынан билбитэ.

Оччотооҕуга Бүлүү куоратыгар араас  мунньахтар, революционнай демонстрациялар буолаллара. 1918 сыллаахха С. М. Аржаков рабочайдар Союзтарын тэрийбитэ. Олор киниэхэ улахан сабыдыалламмыттара.

Хочо, Сунтаар (билигин Сунтаар оройуона) улуустарыгар баанда тэ- риллибитэ. Ону утары охсуһар этэрээти кытта Василий Сивцев барсыбыта. Онтон төннөн кэлэрин кытта, кинини үрүҥ гвардеецтар тутан ылбыттара. Хаайыыттан босхолоноот, Сивцев өстөөхтөрүн утары охсуһуутун эмиэ салҕаабыта. Н. Снитко командирдаах ЧОН этэрээтигэр баҕа өттүнэн киирбитэ.

Сотору кинилэр Орто Бүлүүгэ тахсыбыттара. Ол кэмҥэ Канин  баһылыктаах баанда Хампаҕа кэлбитэ биллибитэ. Снитко этэрээтэ, күүһэ тэҥэ суоҕуттан, куорат диэки чугуйан биэрбитэ. Василий Сивцеви Бүлүү куоратыгар эбии күүс көрдөтө ыыппыттара.

В. Р. Сивцев куоракка кэлэрин кытта, 17 комсомолецтар бэрт тиэтэлинэн хомунан тахсыбыттара. Кинилэр айанныыр кэмнэригэр Снитко этэрээтэ  Бадарааннааҕынан Туора күөл диэки чугуйан биэрбитэ. Ону билбэккэ, 17 комсомолецтар Хохочойго бандьыыттар тоһуурдарыгар киирбиттэрэ.

Өстөөхтөр бастакы ытыыларыгар Василий Сивцев хаҥас өттүгүн кур-дары көтүппүтэ. Ол да буоллар охтубатаҕа. Атын хаарга туора көтүтэн тоһууртан  куоппута. Ытыллыбыт сириттэн балтараа көстөөх сиргэ Гаврил Семенов (Кулгаах) диэн ыалга тиийбитэ. Онно бааһын, хаанын суунан бэрэбээскилэммитэ. Сонно тута кинини  2 Чочуга түһэрэллэригэр  көрдөспүтэ, Сивцеви илдьэргэ Килээй сөбүлэспитэ. Чочуттан кинини Реферий Седалищев куоракка түһэрбитэ..,

Василий Сивцев хойут, кырдьан баран, ыалдьан өлбүтэ. Кини оҕолоро Христина, Вера, Мотя, Муза бары орто, үрдүк үөрэхтээх үлэһит буолбут дьоннор. Хорсун партизан олоҕо итинник салҕанар.


БИРЮКОВ ГЕОРГИЙ ГЕРАСИМОВИЧ

ГЕОРГИЙ ГЕРАСИМОВИЧ БИРЮКОВ. 1901 сыллаахха Иркутскайга төрөөбүтэ, партия чилиэнэ этэ. Кини төрөппүттэрэ кэлин Якутскайга кэлэн олохсуйбуттара. Тааһынан дьиэ туттар уонна оһохчут идэлээх дьон этилэр.Уол дьонун ити идэлэригэр көмөлөһөрө.

Кыһыл Армия Якутскайдааҕы чаастарын командующайын 1920 сыл кулун тутар 9 күнүнээҕи 33 №-дээх бирикээһинэн Бирюков Бүлүү куоратын гарнизонугар ыытыллыбыта.  Бүлүү уеһын байыаннай комиссариатын 1922 сыл тохсунньу 21 күнүнээҕи суругар этиллэринэн, табаарыс Бирюков сэриигэ киирэргэ бэйэтинэн көрдөспүт.

Бирюков Хохочойдооҕу тоһууртан куотан Ньыла диэн сиргэ тиийбитэ. Бандьыыттар кинини эккирэтэн сиппиттэрэ. Онуоха хорсун буойун ботуруона баарын тухары ытыаласпыта. Ол сылдьан  геройдуу охсуһан өлбүтэ. Кини өлүгэ Маппый диэн сиргэ көмүллүбүтэ.

Е. НИКИФОРОВ» Булуу


ТОМСКАЙ КСЕНОФОНТ ГРИГОРЬЕВИЧ

Ксенофонт Томскай  1901 сыллаахха Бүлүү оройуонугар Кыадаҥдаҕа төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Халгый диэн сиргэ олороллоро, сэниэ ыаллар этэ. Аҕалара Григорий оҕонньор оҕолорун үөрэттэрэр туһугар олус кыһаллара. Ксенофонт, Бүлүү куоратынааҕы церковнай-приходской училищеҕа үөрэнэ сылдьан, Октябрьскай революция кыайбытын истибитэ. Ити кэмҥэ уол ыччат Союһа диэн тэрилтэҕэ киирбитэ, онтон кэлин Ыччат Коммунистичес-кай Союһугар (комсомолга) чилиэнинэн ылыллыбыта. Үөрэҕэр дьоҕурдаах, үлэҕэ дьулуурдаах, саҥа олоххо муҥура суох бэриниилээх комсомолеһы Үөһээ-Бүлүү оройуонугар Өргүөт нэһилиэгэр учууталлата ыыппыттара. Ити 1920 сыллаахха этэ. Онно инкис сылын толору үлэлээбэтэҕэ, байыаннай үөрэххэ киир диэн Бүлүүгэ ыҥыртаран ылбыттара.

Ксенофонт Томскай Бүлүүгэ үөрэнэр сылларыгар биир дьыл

А. Кулаковскайга (Өксөкүлээх Өлөксөйгө) олоро сылдьыбыта. Өксөкүлээх Өлөксөй ол кэмнэээҕи суруйууларын харатыттан үрүҥэр таһаарарыгар Ксенофону көмөлөһүннэрэрэ диэн билээччилэр билиҥҥэ диэри кэпсиил-лэр. Оччолорго Саха сирин биллиилээх суруйааччыта А. Кулаковскай Ксенофонт литератураҕа дьоҕурдааҕын бэлиэтиирэ.

Томскай көрү-нары олус сөбүлүүрэ. Аймахтара Захар уонна Иннокентий Томскайдары кытта сайыҥҥы үтүө киэһэлэргэ солбуһа сылдьан үҥкүү тылын этэллэрэ. Кинилэр Халгый Эбэ үрдүк халдьаайытыгар «Эгэй Марха эбэккэм…» диэн ис хоһоонноох оһуохайы тэрийэн, үгүс ыччаты түмэ тардаллара.

Ксенофонт Григорьевич Томскай үтүө майгытын, сырдык мөссүөнүн Бүлүү ыччаттара умнубаттар.


ИВАНОВ НИКОЛАЙ ВАСИЛЬЕВИЧ

Николай Иванову үгүстэр Чуку уола Ньукулай диэн аатынан билэллэрэ. Николай 1895 сыллаахха кулун тутар 29 күнүгэр урукку Орто-Бүлүү улууһун Кыргыдай (билигин Кэбээйи оройуона) нэһилиэгэр быстар дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Үөрэҕэ суох этэ. Кини революция буолуон иннинэ Бүлүү куоратыгар киирбитэ, ыалларга мас кэрдэн, илии-атах үлэ-лэргэ сылдьан айаҕын-таҥаһын булунара. Ол сырыттаҕына советскай былаас тэриллибитэ. Сытыы тыллаах-өстөөх уол сибээс хонтуоратыгар үлэҕэ ылыллыбыта. 1922 сыллаахха, төһө да 27 сааһын туолбутун иһин, комсомол чилиэнэ буолбута. Кыһыл этэрээтигэр кини баҕа өттүнэн киирбитэ. Байыаннай үөрэххэ ордук дьоҕурдааҕа көстөн тахсыбыта. Табаарыстара кинини олус сөбүлүүллэрэ. Бэйэтэ да бэһиэлэй, көр-көрү-дьүөс тыллаах уол этэ. В. А. Шатаев этэрээтигэр киирэн Орто-Бүлүүгэ тахсан иһэн көрдөөх кэпсээннэри кэпсээн доҕотторун күллэрэ испитэ.


КУХАРЕНКО ГАВРИЛ ТЕРЕНТЬЕВИЧ

Гаврил аҕата Терентий Кухаренко оччотооҕуга Ньурба улууһугар Ньурбачааҥҥа олорбута. Кини эдэр сааһыгар ыраахтааҕы былааһын утаран көскө кэлбитэ. Ньурбачааҥҥа олохтоох саха кэргэннэммитэ, икки оҕоломмута. Улахан уола Бүлүүгэ киирэн советскай милиция үлэһитэ буолбута. Гаврил ийэлээх, аҕата өлбүттэрин кэннэ, милиционнер убайыгар олорон үөрэммитэ.

Кини 1921 — 22 сыллардаах үөрэх дьылыгар алтыс кылааһы бүтэриэхтээҕэ. Ити кэмҥэ бандьыыттар өрө тураннар, син эмиэ атын эдэр дьон курдук, Гаврил Кухаренко эмискэ тэриллибит Василий Шатаев этэрээтин байыаһынан буолбута. Хохочойдооҕу трагедияҕа түбэһэн, өстөөхтөр буулдьаларыттан ыараханнык бааһырбыта. Бандьыыттар кинини булуохтарын аҕай иннинэ, Снитко кыһыл этэрээтэ кэлбитэ. Бандьыыттары киэр үүрбүтэ. Ганяны булан, куоракка киллэрэн истэхтэринэ аара быстыбыта.


ГРИГОРЬЕВ ДМИТРИЙ МИХАЙЛОВИЧ

Дмитрий Григорьев (Мотуруос) комсомол чилиэнэ.Үөһээ Бүлүү оройуонугар төрөөбүтэ.

1922 с. кулун тутарга Кыһыл этэрээтигэр киирбитэ. Хохочойго буолбут тоһуурга сырдык тыына быстыбыта.


ИВАНОВ НИФОНТ КУЗЬМИЧ

Нифонт Кузьмич Иванов 1 Чочу нэһилиэгэр 1903 сыллаахха бэрт дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Бүлүүтээҕи училищены бүтэрбитэ.

Эдьиийэ Бүлүү куоратыгар олороро. Онон Нифонт эдьиийигэр олохсуйбута. Уол нууччалыы хааннаах, орто уҥуохтаах доруобай оҕо этэ. Оччолорго кини нэһилиэгиттэн икки буолан А.Ф. Сивцевтиин куоракка киирбиттэрэ. Биирдэрэ партияҕа, Нифонт комсомолга киирбиттэринэн киэн тутталлара.

Доҕоро А.Ф. Сивцев чекист буолбута, хас да төгүллээн разведкаҕа сылдьыбыта. Кэлин Мастаахха Бэс Дьаама диэн сиргэ бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэһэн өлбүтэ. Нифонт доҕорун улаханнык аһыйбыта, өстөөхтөртөн иэстэһэр санаалааҕа.

В.Шатаев этэрээтин кытта Орто Бүлүүгэ тахсыһан иһэн Хохочойго геройдуу өлбүтэ.


1922 сыл муус устар дьыбардаах хараҥа түүнэ Бүлүү комсомолун историятыгар хаһан да умнуллубат алдьархайынан буолбута…


Туһаныллыбыт литература:

Никифоров, Егор Макарович. Хохочой геройдара кимнээхтэрий? : Ленинскэй комсомол 50 сылын көрсө : ыстатыйалар / Е. Никифоров ; Н. Петров уруһуйдара // Бэлэм буол. – [1968. – № ?… —  С. ?…]


Матырыйаалы хомуйда, бэчээттээтэ Арыылаах модельнай библиотекатын кыл. бибилэтиэкэрэ Г. Колодезникова

Орто-Бүлүүгэ комсомол ячейката 1921 сыл тэриллэр. Семёнов Гаврил Петрович секретарь, Тимофеев Николай Павлович, Павлов Василий Григорьевич, Тугуновскай Аян Алексеевич, Новиков Василий Гермогенович, Яковлев Данил Николаевич, Павлов Кирилл Афанасьевич, Харлампьев Никон, Семёнов Иван, Харлампьева Сусанна уо.д.а.

1921-22 сылларга Орто-Бүлүүтээҕи комсомольскай ячейка сэкирэтээринэн Ганя Семёновы уонна кинини кытта кистэлэҥ үлэҕэ соруйан халларыллыбыт П.Е. Орловы, А.Г. Ивановы (Хоботуйа уолун) бандьыытар өлөртөөбүттэрэ. Тоҕус нэһилиэгэр төрөөбүт ЫРКС уонна РК(б)П чилиэнэ Боронов Иннокентий Семёнович 1922 с. комсомол сэкирэтээрэ, Бүлүү куоратын оборонатын кытыылааҕа 1924 с. Халыма уокуругар партийнай советскай үлэҕэ көрдөһөн барар. 1925 сыл олунньуга Абыйга тоһуурга түбэһэн биир бандьыыты өлөрөн, иккиһин бааһырдан баран, иккис табыллыытыгар өлөр, 1927 сыл комсомол сэкирэтээринэн Жирков Гаврил Гаврильевич, 1927-29 сыл Унаров Платон Николаевич, 1929 Гаврильев Гаврил Гаврильевич комсомол сэкирэтээрин үлэтин туппут. Мантан салгыы кимнээҕэ өссө биллибэт.

50-с, 60-70-с сылларга үлэлээбит  сэкирэтээрдэр ордук үчүгэйдик үлэлээбиттэрэ. Комсомол 50 сылын Шамаев Николай Петрович  сэкирэтээрдии олорон дэриэбинэ ортотугар «Комсомолу 50 лет» диэн остоолбо туруорбута. Ону тракторынан соһон кэбиспиттэрэ.

Оччолорго комсомол араас өрүттээх үлэни ыытара, комсомолецтар кырдьык даҕаны активнайдык араас үлэҕэ, субботниктарга, агит. походтарга, самодеятельноска көхтөөхтүк, күргүөмүнэн кытталлара. Комсомол 70 сыллааах юбилейыгар актыыбнай сэкирэтээр, комсомолга актыыбнайдык үлэлээбитин иһин Михайлова Мария Никифоровна «Комсомол КК» бочуотунай грамотатынан наҕараадалаабыттара.

Билигин биһиги кэккэбитигэр суох, колхоз, совхоз бөҕөргөтүүтүгэр бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбит, элбэх сыраларын биэрбит, элбэх дьоннортон ахтан ааһыаҕыҥ бырааттыы Иннокентий Дмитриевич, Степан  Дмитриевич Прокопьевтар колхоз бэрэссэдээтэлигэр  тиийэ  үлэлээбиттэрэ. Сүѳhү иитиитигэр ѳр сылларга  үлэлээбиттэрэ: Мария, Анна Платонова Евсееевалар, Мария Абрамова, Матрена Евсеева, Ульяна Федорова Гоголева, Мария Инокентьева Иванова, Игнатий Васильевич Иванов, Афанасий Федотович Васильев, Хампа отделенияларыгар бороон кѳрѳѳччү 1974 сыл түмүгүнэн “Социалистическай куоталаhыы кыайыылааҕа” — диэн знагынан наҕараадаламмыт Шамаева Акулина Инокентьева, Татьяна Трофимова Алексеева, Трофим Трофимович Алексеев, Никифорова Матрена Игнатьева, Марфа Алексеевна Каратаева, Мария Федотовна Егорова, дайааркалар Ульяна Егоровна Боронова, Варвара Николаевна Степанова, Рая, Тамара Новиковалар, Наташа Васильева.

Трактористарынан  үлэлээбиттэрэ Кузьмин Петр Филиппович, ”Үлэ албан аатын 2-3 степеннэрдээх” орден кавелара тркакторист Николаев Петр Петрович, Потапов Владимир Прокопьевич, Николаев Николай Васильевич, Консьантинов Вячеслав Семенович, Егоров Афанасий Федотович, Николаев Николай Петрович.

Шофердар 1973 сыл түмүгүнэн совхоз “ Чулуу” шофера, 1974 сыл түимүгүнэн “9-ус пятилетка ударнига” диэн знагынан наҕараадаламмыт Корякин Михаил Григорьевич, Степанов Василий Иудович, Павлов Иван Афанасьевич, Николаев Василий Васильевич, Шамаев Семен Афанасьевич, Шамаев  Владимир  Михайлович, Константинов Семен Семенович, Константинов Иннокентий Семенович, Данилов Афанасий Афанасьевич, Герасимов Виталий Владимирович, Леонтьев Егор Львович, Алексеев Роман Кузьмич, Степанов Василий Иудович, Гаврильев Семен.

Сылгы иитиитигэр ѳр сылларга үлэлээбиттэр Василий Маркович Николаев, Спиридон Николаев, Иванов Иван Иванович. Иванов Иван Иванович 1976 сыллаахха “Чемпион-коневод” буолбута, “Социалиалистическай куоталааhыы кыайылааҕа” знагы ылбыта.

Эдэр Егор Петрович Иванов, Родион Васильевич Николаев, Петр Петрович Самсонов, Алексей Иванович Иванов, Федоров Григорий Васильевич, Степанов Петр Петрович, Самсонов Иннокентий Владимирович сылгыhыттар.

Надя Петрова, Саргылаана Онопрова, Сеня Гоголев, Аня Иванова, Ира Николаева, Клара Прокопьева ордук үрдүк кѳрдѳрүүнү ситиспиттэрэ. «ҮСЛ» эдэр оҕуруоччуттара, оройуҥҥа  бастакы миэстэни ылан, сыаналаах бэлэҕинэн  бириэмийэлэммиттэрэ. ССКП райкомун, райсовет исполкомун уонна ЫБСЛКС  КК кѳрүллэ сылдьар вымпелынынан наҕараадалыммыттара. Совхоз дирекцията сыл ахсын үлэлиир уонна үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэр оҕуруотчуттар бөлөхтөрүн ССРС НХСБ – гар путёвканан наҕараадалаабыта. Ити үрдүк чиэскэ Томская Саргылаана, Николаева Ира, Догоюсова Куннэй, Шамаева Маша, Капитонова Полина тиксибиттэрэ . Кыргыттары физкультура учуутала  Г.Е. Николаев  илдьэн  Москва устун араас сирдэргэ күүлэйдэппитэ. Ити курдук  тиҥийэн-таҥыйан үлэлии олорон 1996 сыллаахха совхоз ыһыллыбыта.

Колодезникова Г. Ф, Михайлова М. Н. ахтыылара

ПОЛЕЗНЫЕ ССЫЛКИ

КОНТАКТЫ

678225 Республика Саха(Якутия), Вилюйский улус, с. Хампа, ул. Героя Н.С. Степанова, 35

тел/факс: +7 (41132) 24-1-71; +7 (914) 100-78-83

e-mail: kgz1975@mail.ru

Наш сайт использует файлы cookies, чтобы улучшить работу и повысить эффективность сайта. Продолжая работу с сайтом, вы соглашаетесь с использованием нами cookies и политикой конфиденциальности.

Принять
Обратная связь