Page 1 - Норуот учуутала : [Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, директор Николай Иванович Афанасьев туһунан, Бороҕон нэһилиэгэ (Бүлүү оройуона)] : очерк / К. Чиряев
P. 1

'П!1!Һ11В1Пи1П1Н1111П1Пии1П1Ц11И1П1ИНП1и1Н1|11ПиниИННИН1Пи(ИиШШШ1НИШШШПШ111ИИ1ШШШПИШШ1ШПШШН1|ШНИ11ШШШ1ШШ1ШНН111П111ШИ111£
                  НОРУОТУЧУУТАЛА I





        111Н1Ш1Н11Ни!11ШИПиИИ1Ш1Н1ПП|НН1ИННП1!НН111111Н1Ш1Ш!11!11111 О ч е р


            ороҕон оскуолатын үтүө  Н И. Афанасьевы кордөспүттэрэ.   аххан ини. Аҥардас кэнники    Үрдүк культура            копьевна интернат иитээччитэ-
        Б   аата-суола сурарырбыта  Кини армияра сылдьыбыт, комсо-   уһуннаах сырыы оҥоһулунна. Бу   аб. Афанасьев икки омук  нан сылдьаллар. Кыралары ко-
                                                                 түөрт сылларга 3400-тэн такса км
                                                                                                                               Соророр үлэлэригэр уочараты-
            уонча сыл буолла- Бу ос-  молга иитиллибит буолан, соруда-
                                   кы тоЛоро үөрүйэх этэ. Утарса
            куола үөрэнэр ыччатын уонна                          барыта билии-көрүү, наука туһу-   Т тылын — японская уонна  рүоххэ-истиэххэ, иитиэххэ диэтэх-
       учууталларын үтүөкэннээх үлэлэ-  барбатара-               гар сырыы.                          английская тЫллары би-  хэ т у б ү к т э э X дьон- Йл-
                                                                                                                             лээх кэргэн. Өлүөр эрэ сырыттал-
       рнн сырдатан «Учительская ха-   Ити курдук, Бороронтго салайар   Эдэр айанньытар Бүлүү неф-   лэр, төрөөбүт тылын умсутуйан
       һыат», «Народное образование»,  үлэрэ опыта суох эдэр директор   тянниктарыгар, Сангаар шахтала-  туран таптыыр, сахалыы уус-уран  лар ону ол диэбэттэр—ким тугу
       «Смена», «Археология СССР» су-  кэлэн, оскуола хаһаайыстыбатын   рыгар, Булуҥ- булчуттарыгар, Ле­ айымньылары суруйууга холонор.  кыайарынан саба түһэн аралара
       рунааллар суруйбуттара. Оройуон  уонна үлэтин кытары билеэн бар­  на уонна Карская муора балык-   Кини хоһоонноро хаһыаттарга  улэлииригэр кыары биэрэ сатыыл-
       уонна республика бэчээтэ 240-тан  быта. Туох кэлиэй—кулууп дьиэ   сыттарыгар ыалдьыттаатылар, ич-  бэчээттэнэр буолбута хас да сыл  лар.
       гахса бэлиэтээһиннэри, ыстатына-  кыракый хосторуттан уонна бы-   читэх хайаларынан, сайынын  буолла- 1961 сыллаахха- «Бэлэм   Евдокия Прокопьевна Лена эбэ
       ,ары, хаартыскалары таһаарда.  лыргы сэниэ ыал дьиэтигэр оло-   киирбэт күннээх туундаранан, ик­ буол» хаһыат оҕо ырыатын суру­ хотун эҥэригэр, хоту Кыстатыам-
         Манна 2000-тан гахса экспонаг  рурбут интернат уопсайыттан ура­  ки атахгаах үктэммэтэх сирдэри-  йууга ыыппыг конкурсугар иккис  ҥа, улуу өрүс модун күүһүн-
       таах кыраайы үөрэтэр музей, баан  ты тэрил суора.         нэн сылдьыталаатылар. Булуу-га-  миэстэни ылбыта. Кэнники бириэ-  уорун, тыйыс кыраай хабараан
       шыннаах муннук, киһини кэрэх-   Николай Иванович үөрэтэр-   лыы да баһаам. Кыһыл көмүс,  мэҕэ айылра кэрэтин, эдэр айан-  айылратын эрииригэр-мускууругар
       сэтэр улэлээх пришкольная учаас-   иитэр үлэни тосту уларыта тутар   фосфорит, лимонит, кальцит, ту-  ньыттар, юннаттар. олохторун хо-  буһан-хатан улааппыта. О л да
       так уонна ону барытын бэрийэр,  былааны толкуйдаабыта- Икки   туу матырыйааллара кылааттар-  һуйар үрдүк өрөгөйдоөх хас да хо-  иһин кини киэҥ көрүстээх, үтүө
       саныннарар мэлдьи анымньылаах-  күөл икки ардынаары лиҥкинэс   даах сирдэр көһуннүлэр, кинилэр  һооннору айда- Олортон биирдэе-  санаалаах ийэ-
       тык үлэлээн норуот үорэҕириити-   ойууру үлгү солоон пришкольнай   баайдарын саппааһа барылланна-   тэрэ бу баар-       Кини эмиэ айанныыры, саа-
                                                                   Кини Саха сирин биллиилээх
       гэр саҥа суоллары көрдүүр педа­  учаастак оггосторго, утумнаахтык   геолоттарын кытта сибээстэһэр,   Халлаан нүарз сибэккичэзн   саадах тутан бултууру сөбүлүүр.
       гогическая коллектив бааллар.  ту ристическай, краеведческой үлэ-                        Халлаан күөрэ тохтон түһэн,   Оролоро арыйах эрдэринэ эр дьон-
         Боровой оскуолатыгар опыт  нэн дьарьгктанарга уонна музей-   кинилэр кэскиллээх үлэлэригэр   Сибэккигэ мунньуллубут.   тон итэрэс сылдьыбат этэ. Ама­
       атастаһа. кипи үлэтин билсэ науч­  кабинет тэринэргэ этии киллэрби’   көмо оҥорор, оскуолатын музейы-   Халлаан күөҕэ сибэккичэзн   рах, сайарас санаалаах ийэ мэл­
       най тэрилтэлэр уонна үөрэх тэ-   тэ. Оччотооруга 7—8 учуутал-   .гар баай экспонатах геология   Хойуу күөхтэн толбонурОут.  дьи үлэ үөһүгэр сылдьар кэргэнин
                                                                 салаатын тэрийдэ- Ити үтүөлэрин
       рилтэлэрин, оскуолалар уонна кол-   лаах, 80-ча оролоох коллектив хо-                      Сибэккичэзн, сибэккичээн   бары саралааһыннарын толору
       хозтар представителлэрэ биирдии-   лугар кытаанах былаан этэ. Ол   иһин «ССРС сир аннынаары баа-   Үчүгэйкээн да өҥнөрдөөх,   өйүүр. Хантан эмэ сылайан-эла-
       лээн уонна бөлөхтөрүнэн 300-чэ   эрээри сана салайааччы хорсун   йын харыстааһын туйгуна» зна-   Сибэккичээн, сибэккичээн   йэн кэллэринэ, үөрэ-көтө корсор,
                                                                 чогунан нарараадаламмыта-
       тогул сырыттылар. Олор истэригэр   санаата дьону үлэрэ күүрдэн бар­  Николай Иванович кыраай хам-   Минньигэсчээн да сыттардаах. сүбэ-ама буолар, үтүө санаа, бэйэ-
       Москва профессора К. Г. Уман-  быта. Учууталлар В- А. Иванов,                            Халлаан күөҕэ сибэккичээн    бэйэттэн өйөнсүү, үөрүү-көтүү
       скай, биллиилээх советской тео­  М. С. Петрова, И. А. Борисов уон­  сыыр харамайын уонна үүнээйи-   Ханыылаһан кэчигирээн,   орөгойдөөх кыымын сарар.
       лог хас да омук сирдэригэр үлэлээ-   на үрдүкү кылаас оролоро сылайа-   тин биологиятын мындырдык би­  Кырдал саалын симээн кээспит,   Евдокия Прокопьевна туспа эйэ-
                                                                 лар. Ол эмиэ кыраайы үөрэтиигэ
       бит К- 11. Столбцов, Якутская уче-   ры-элэйэри аахсыбакка үлэлиил-                      Кырааскалаан мичилиппит-     рэс, истин’ сүрэхтээх ийэ. Дьиэти-
       найдара, Үөһээ Бүлүү, Ньурба,   лэрэ- Үлэ саамай кытаанарын. кут-   туһалыыр. 19' сыл сайыныгар   Сибэккичээн, сибэккичээн   гэр-уотугар кыыһыра-тымта сыл-
                                                                 кини сала’ ан сылдьыбыт
       Кэбээйи, Мэҥэ-Хаҥалас, Нам,   таллаарын тутуһааччынан дирек­                               Үчүгэйкээн да өҥнөрдөөх,   дьарын хаһан дараны көрбөккүн.
       Таатта оройуоннарын учууталла­  тор буолара- Дьэ итинник саралам-   юннаттар этэрээттэрэ Бүлүү уон­  Сибэккичээн, сибэккичээн   Онноорор оролорутар күөмэйдэрин
       рын делегациялара сылдьыталаа-   мыта саҥалыы үлэлээһин.  на Хотуту Лена хочолорун, Кит-   Минньигэсчээн да сыттардаах. соноппоттор- Кинилэр дьиэлэригэр
       тылар. Ыалдьыттар улаханнык ас-     Айанньыт              чэм хайатын, альпийскай хонуу-   Сибэккилэр үөрэ-көтө,      кыракый бэдиктэр ээр-сэмээр оон­
       тыналларын, махтаналларын туһу-                           лар, ойуур быыстаах туундара   Сиккиэр тыалтан үҥкүүлүүллэр,  ньуур тыастарын, күлэр-үөрэр са-
                                                                 уонна дьиггнээх туундара 400-чэ
       нан суруйталаан хааллардылар.      иколай Иванович төһө да                               Оһуокайдаан көтө-көтө,       ҥаларын эрэ истэрин-
         Биллэн турар, Боророн оскуола­   фията биһиги дойдубуту-   араас отторун хомуйан аатын-   Оонньуур-сырсар курдуктар.  Дьиэрэ-уокка маннык истин’
       тын утуо дьыалаларын айааччы-   Н  тээрин иһин, бэйэтин би-   суолун быһаардылар, Наукалар   Директордара суруйбут «Учуу-  ейөбүллээх, үөрүүнү-хомолтону
                                                                 академияларын Саха сиринээри  талбар», «Хотугу юннаттар»,  тэнчгэ үллэстэр дорордоох буолан,
       нан Н. И. Афанасьев салалтатынан   лиитин, мастерствотын сайынна-
                                                                 филиалыгар туттардылар. Ол үлэ-  «Эдэр айанньыттар», «Өктүбүрүө-  Николай Иванович уһун айантан,
       үоскээбит биир ньыгыл түмсүү-   рарга сыламтата суох үлэлээн,
       лээх учууталлар коллективтара                             лэрэ үрдүктүк сыаналанна.     нэктэр» диэн ырыаларын Боророн  ыарахан үлэттэн сылайбыта бил-
                                    наука хас да салааларыгар үчүгэй   Таб- Афанасьев палеонтология-  оролоро таптаан ыллыыллар- От­ либэккэ-көстүбэккэ ааһар уонна
        буолар-                     теоретический бэлэмнээх эрэ буол-
         Бу сырыыга оскуола уопсап                               нан өрдоөрүттэн интэриэһиргиир-  тон кини туруорбут «Отонньут-  саҥаттан-саҥа эрчимнээх общест-
                                    бакка, ону олоххо сатаан туттарга   Бу дьыалара матырыйаалы хому-  тар» диэн үҥкүүтүн өрө күүрүү-  веннай туһалаах дьыалара туһа-
       үлэтин ситиһиилэригэр үгүстүк   уонна дьоҥҥо тиэрдэргэ улахан
       тохтообокко, коллективы сүрүн-   дьорурдаах, барыны бары сатыыр,   йуунан, ону чинчийиинэн утум­ лээхтик толороллор.  нар.
       нээччи, дьаһайааччы Саха АССР   дэгиттэр сайдыылаах салайааччы.   наахтык дьарыктанар. Боророннор   Николай Иванович музыкара     ★  4
                                                                  Дэлгэр хайатыгар уонунан ты-  эмиэ үчүгэй. Хас да инструмены-
       оскуолатын үтүөлээх учуутала,   Бэртээхэй турист уонна геолог.                                                               С. Макаренко норуот үөрэ-
       директор Николай Иванович туһу-                            Кыынча сыллар анараа өттүлэри-  нан оонньуур. «Солист» баянынан
                                    Кини быһаччы салалтатынан Боро-   гэр олоро сылдьыбыт харамайдар  үҥкүү-битии музыкатын арааһын   ририитин үлэһитэ КИЭН’
       нан кэпсиэхпит.                                                                                                            * интэриэстээх, КИЭҤ билии-
                                    рон оскуолата Бүтүн Союзтаары   уҥуохтарын бүтүн «ыскылаатын»  эбэтэр народнай ырыалары тар-
         Салалтаҕа сметыы           пионердар уонна үөрэнээччилэр   буллулар. Дьэ манна ' бааллар:  дан кэбистэринэ, ама, кими дол­  лээх, элбэри сатыыр, педагогичес­
                                    экспедицияларын сыл аайы ыы-   сүүнэ улахан мааманнар, бизон-  гу ппат буолуорай!        кая боппуруостары хорсуннук
             иколай Иванович биогра-   тыллар походтарын, турисгар рес-   нар, түүлээх носорогтар, хаһан   Эйэлээх кэргэн    быһаарар, мэлдьи айар, тэрийэр
         Н   гар Ара дойдуну көмүс-  Бүтүн Союзтаары слеттарын кыт-   эрэ үөскээн сылдьыбыт дьиикэй                          талааннаах, үрдүк культуралаах
             >ията биһиги дойдубуту-  публика.таары, С-ибиирдээри уонна
                                                                                                                             буолуохтаах диирэ-
             күүр улуу сэрии сарана үүммүт                        сылгылар уонна табалар араас       иколай Иванович дьиэти-
                                    тыылаара буолла.
                                                                  уҥуохтара. Ол иһигэр дэҥҥэ кос­
        ханнык баҕарар ыччат олорун   Туризм дйэн быһый атахтаах-   тер центнеринэн ыйааһыннаах те­  Н гэр-уотугар тардыылыга   Биһиги Н. И. Афанасьевпыт бу
        курдук судургу үөрэх, байыан-   тгр, эр санаалаахтар спортара   бе дьардьамата, үс миэтэрэттэн   суох, кулун   босхо сыл- ирдэбиллэргэ   толору эппиэттиир
        най сулууспа, үлэ- Кини сэрии са-  диэн этэллэр- Кырдьык, турист   ордук . уһуннаах мааман кыыл   дьар киһи буолбатах- Кини  арыс үлэһит- Кини  учуутал аймахха
        раланарыгар сэттис кылааска үө-  'сүүру-ктээх чүөмпэлэри, уймалас   аһыыта, биллибэт харамай тааска   кыра оролоох ыал арата. Итинтэн  уонна ыччакка үтүо холобурунан
        рэнэр, сана улаатан эрэр уол эта.  бадарааннарьь адаардаах систэри,   ойууланан хаалбыт дьүһүнэ   4 улахана үөрэнэр, уоннаарылара  буолар-
        Арата эрдэ олен бырааттарын кы­ туруук хайалары саас садырыма,   о. д. а-               дьиэ дьоно- Кэргэнэ Евдокия Про­              Н. ЧИРЯЕВ.
        тары аггардас ийэ кырыымчык  сайын куйааһа, күһүн өксүөнэ   Бороҕон оскуолатын директора
        хамиаһынан иитиллэн, үлэ-хам-  диэн аахсыбакка тэлэйэ хаамар,   төрөөбүт кыраайын культурнай
        кас, тиийиммэт-түгэммэт диэн ту­  айылра араас кубулраттарын са-   историятын иҥэн-тоҥон үөрэтэр-
        гун кыра сааһыттан этинэн-хаа-  наатын дьулуурунан, сырыытын   Ол- иһин научнай тэрилтэлэртэн
        нынан билэн улааппыта.      сындааһынынан баһыйа тутар    көҥүллээх археологчинчийээччи.
          1943 сыллаахха Бүлүүтээри  аналлаах- Николай Иванович. бу   Кини бэйэтин үөрэнээччилэрин
        педагогическая училищены бүтэ-   ыарахан спордунан кыра сааһыт-   кытары Саха сирин историятын
        рээт, армияҕа барбыта-      тан үлүһүйэн туран дьарыгырбьг   үөрэтиигэ сана страницаны арый-
         Бастакы учуутадлааһына 1947   та, онио үөрэнээччилэрин уонна   да. 1959 сыллаахха археологичес­
        сыллаахха сараламмыта. Быраат-   бэйэтин оролорун 10 —11 сааста-   кая хаһыылары оҥорон Хотугу
        тарга комо, армия, дьиэ-уот усу-   рыттан уһуйар-         туулаах, Өкүчү, Үөлэс диэн ыраах
        луобуйата салгыы үөрэнэргэ кыах   Кини ессо оскуолара үөрэнэ   тайҕара сытар сирдэртэн бронза
        биэрбэтэхтэрэ. Биир сыллаах Курс­  сылдьан торөөбүт Бүлүүтүн баһа-   үйэтин саҕанааҕы дьон туттубут
        ка уорэнэн учительский институ­  атара биллибэт аар-хара тыатын,   араас малларын, иһиттэрин
        ту бутэрбитэ.               үгүс үрэхтэрин, ахсаана биллибэт   үлтүркэйдэрин, уһаммыт оһохто-
                                    куоллэрин кэрийэр идэлээрэ- Ол   рун олоҕун булбуттара. Ол туһу-
          1952 сыллаахха начальна!» ос­ сылдьан орүс хара сыырын дьик-   нан Москваҕа тахсар научнай су-
        куола базатытар аһыллыбыт Бо­ ти костүүлэрин, былыргы кыыл-   рунаалга сэҥээрбиттэрэ- Сорох бу-
        ророн сэттэ кылаастаах оскуола­ лар уҥуохтарын чинчиһэрэ, айыл­  луулар киин научнай институт-
        тыгар директоры кордөөһүн үөрэх  ра кэрэ музыкатын, эггин эгэлгэ   тарга уонна музейдарга ыытыллы-   Бу отонноох мае күөх муоратын ортотугар олорор уолчаан саха-
        оройуоннаары салаатын уһуннук  формаларын соро-махтайа кореро,   быттара. Кэлин икки оттүнэн то-   тын, бауар, итэдэйиэххит суоҕа. Клим Афанасьев кыракый ытншыгар
        эрэйдээбитэ. Оройуон кииниттэн  манна хайаан да туох эмэ дьикти   бөлоөх уҥуох кынчаал көстүбүтэ-   яблоко оҕотун бэркэ харыстаан тутан олорор.
        ыраара- суола-йиһэ куһарана, үө-  баар буолуохтаах дии саныыра.   Бу оссө былыргы дьон сэптэрэ   Клим начальной кылааска үөрэнэ сылдьан (билигин үрдукү кы­
        рэтэр-иитэр үлэни тэрийэргэ то-  Ити санаатын толорон. кэнники   буолуохтаах диэн сабараланар.   лааска үөрэнэр) соҕурууттан «Китайка» уонна «Ренет-стланец» ябло-
                                                                                                 колар сиэмэлэрин сурунан ылан баран, хардарыта иссиһиннэрэн
        руку тэрилэ, дьиэтэ-уота суора  уонча сыллар усталарыгар үөрэ-   Эдэр чинчийээччилэр үлэлэрин   олордубута. Опыта бэркэ табыллыбыт. Хоту дойду хоһуун хоодуот
        киһини бары дьулаппыта. Себүлэ-  тэр оролорун кытта төрөөбүт Са-   түмүгүнэн «Айан аргыһа», «Тө-   садоводун фотографията яблокотын туппутунан «Пионерской правда-
        һиэх айылаах көсТүбэтэрэ. Тиһэ-  хатын сирин инньэ Тиксиигэ   рөөбүт кыраайбыт» диэн суру   уа» бэчээттэнэн турардаах.
                                                                                                   Снимокка: Бороуон ауыс кылаастаах оскуолатын сатабыллаах са­
        рэр, киэһээҥи оскуола учууталый тиийэ тайранан сылдьан кэрийдэ  вааллары таһаараллар.    довода Клим Афанасьев.
   1